Akıl; “idrak, muhakeme kabiliyeti, kavrayış, zekâ, insanların tehlikeye düşmesine engel olan şey, düşünme, kavrama ve bilgi elde etme gücü” anlamlarına gelir. Akıl; eşyanın, güzellik, kemâl ve noksanıyla ilgili vasıflarını idrak etmemizi sağlayan bir kabiliyettir. Akıl insanoğluna verilmiş manevi bir kuvvettir. İnsan bu kuvvet ile gerekli bilgileri elde eder.

Bu yönüyle akıl, Allah'ın insanlar üzerindeki en büyük lütuflarındandır. İnsanı yeryüzündeki diğer varlıklardan ayıran en değerli özellik, onun akledebilmesidir. İnsan, bu kabiliyetiyle mahlûkat içerisinde müstesna bir yere sahiptir. Bu kabiliyetiyle varlıklar, olaylar ve olgular arasında sebep-sonuç ilişkisi kurar ve muhakeme (akletme) yoluyla iyi-kötü ayrımını fark eder.

İnsana rehberliği bakımından akıl, adeta herkese müstakil olarak tahsis edilmiş bir peygamberdir. Kur’an-ı Kerim’de peygamberi dinlemek (ona uymak) ve akletmek, adeta eşdeğer birer olgu olarak ifade edilmiştir.[1] Bu sebeple İmam Maturîdî, insanın aklını kullanarak Allah'ın varlığını ve birliğini keşfetme kabiliyetine sahip olduğunu söyler. Dolayısıyla peygamberlerden haberi olmayan (fetret ehli) insanların bile Cenab-ı Hakk'ın kendilerine verdiği aklı kullanıp, yer, gök ve içindekilere ibret nazarıyla bakarak Allah'ın varlığını idrak (iman) etmeleri gerektiğini ve ahirette bundan sorumlu olacaklarını savunur..

Bu açıdan bakınca diyebiliriz ki; Allah'ın, sadece akıl melekesiyle insanoğlunu hidayeti bulmakla sorumlu tutması, adaletiyle asla çelişmezdi. Çünkü temiz akıl[2], insana böyle bir sorumluluğu yüklenecek kadar büyük bir imkân sunmaktadır. Fakat Allah, adaletiyle değil, merhametiyle tecelli ederek insanoğluna başka lütuflarda da bulunmuştur. Kendi türünden (insan) peygamberler göndermiştir. Zira insan, aklıyla kâmil bir imana ulaşsa da kulluğun (ibadetin) niteliğini ancak bir örneğe bakarak kavrayabilir.

Nitekim insan, fiillerinde daima bir örneğe ihtiyaç duyar. Mesela, örneksiz üretemez. Genellikle icatlarını hep tabiatta var olan bir model üzerinden benzetme yoluyla gerçekleştirir. İlham kaynağı hep mevcut varlıklardır. İnsanoğlunun yoktan var ettiği veya bir benzeri olmadan meydana getirdiği hiçbir şey söz konusu değildir. Çünkü yoktan var etmek ve örneği olmadan bir şey yaratmak el-Bedi' olan Allah'a mahsustur. “O, gökleri ve yeri örneksiz yaratandır. Bir işe hükmetti mi ona sadece “ol” der, o da hemen oluverir.”[3]

Ayrıca Allah dilese herkese dünyevî ve uhrevî sorumluluklarını (ibadetlerini) münferiden vahyedebilirdi (ki O, her şeye gücü yetendir). Ancak, böyle bir teklif, insanoğlu için altından kolay kolay kalkılamayacak bir sorumluluk doğururdu. Çünkü insan, dinî hayatını şekillendirmede bilgiye veya bir kitaba duyduğu ihtiyaçtan daha çok bir örneğe/modele ihtiyaç duyar. İnsan, telkinden ziyade temsilden etkilenir. Duyduğunu değil gördüğünü benimser. Söyleneni değil yapılanı özümser. İnsan, dinî tecrübe ve dinî bilgi birikimini kahir ekseriyetle örnek alarak elde eder.

Hz. Âdem’in çocuklarıyla ilgili olarak anlatından Kur'ânî kıssada da insanın bu yönüne dikkat çekilmektedir.[4]

Şöyle ki; Hz. Âdem'in iki oğlu Habil ve Kabil, Allah'a birer kurban sunarlar. Allah, niyetlerine atfen Hâbil'in kurbanını kabul edip Kâbil'inkini kabul etmez. Bunun üzerine Kâbil, kardeşinin mazhar olduğu ilahî lütuftan ötürü ona haset ederek bir kavga başlatır. Belki de yeryüzünün ilk ihtilafı olan bu kavga Hâbil'in ölümüyle sonuçlanır ki muhtemelen Kâbil, ilk defa böyle bir durumla karşılaşmıştır. Kardeşinin ölümüne sebep olmanın pişmanlığıyla ne yapacağını bilmez bir vaziyetteyken Allah ona örnek/rehber olması bakımından hemcinsinin cesedini toprağa gömen bir kargayı örnek olarak gönderir. Kâbil, bu kargayı örnek alarak kendi kardeşinin cesedini toprağa gömer ve neyi nasıl yapacağını ancak bu surette öğrenir. “Nihayet Allah, ona kardeşinin ölmüş cesedini nasıl örtüp gizleyeceğini göstermek için yeri eşeleyen bir karga gönderdi. “Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar olup da kardeşimin cesedini örtmekten âciz miyim ben?” dedi. Artık pişmanlık duyanlardan olmuştu.”[5]

Bu kıssa açıkça göstermektedir ki insan, ilham kaynağı olacak bir model/örnek olmadan dinî hayatını gerçekleştirme konusunda son derece acizdir. Her bilenin üstündeki el-Alîm olan Yüce Yaratıcı, hiç şüphesiz insanın bu acziyetini de en iyi bilendir. Allah’ın, insanoğluna kendi türünden peygamberler göndermesi de ezelî ilminin ve engin merhametinin tecellisidir. Bu hakikat, Kur'an'da "Biz seni âlemlere rahmet olarak gönderdik"[6] şeklinde ifadesini bulmuştur. 

Kur’an’da, doğuştan lütfedilen akıl nimetinin yanı sıra kendi türlerinden peygamber (örnek insan) gönderilmesinin, insanlar için büyük bir nimet olduğuna vurgu yapılmaktadır: “Andolsun, Allah, mü’minlere kendi içlerinden; onlara âyetlerini okuyan, onları arıtıp tertemiz yapan, onlara kitab (Kur'an) ve hikmeti (Sünnet) öğreten bir peygamber göndermekle büyük bir lütufta bulunmuştur. Oysa onlar, daha önce apaçık bir sapıklık içinde idiler.”[7]

Hayatı görerek öğrenen insan, dindarlığını bir model olmadan gerçekleştirebilir mi? İşte, Allah’ın insanlar için gönderdiği peygamberlerin de birer insan olmasının en temel sebebi örneklik makamında olmalarıdır. Çünkü insan, ancak kendisi gibi varlığı örnek alabilir. İnkârcıların insanüstü (melek vs.) bir elçi beklentilerini dillendirmelerine karşın Allah, “De ki: “Eğer yeryüzünde, (insanlar yerine) yerleşip dolaşan melekler olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber indirirdik”[8] diye cevap vererek peygamberlerin örneklik misyonunu ortaya koymaktadır. Bu da gösteriyor ki insan, ilahî bir kitaptan daha ziyade ilahî himayede bulunan beşerî bir örneğe daha çok muhtaçtır.

“Andolsun, Allah’ın Resûlünde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok zikreden kimseler için güzel bir örnek vardır.”[9]

O halde insanoğlu, Kur’an ve sünnet bütünlüğü ile kıyamete kadar yaşayacak olan ve her haliyle insan olan son peygamber Hz. Muhammed (sav)’in örnekliğini bir ilahî lütuf bilmeli. Tevhid inancı etrafında vahdeti yalnız onu örnek almakla gerçekleştireceğini unutmamalı. Başka örneklerin meşruiyet tespiti için de O’nu mikyas kabul etmeli. Zira insanlar, ilahî himayede bulunan peygamberin örnekliğinden uzaklaştıkça, nevzuhur bireylerin örnekliğinde birbirine tezat oluşturacak derecede dindarlık çeşitlemelerine sebep olmaktadır. Yaratıcı’nın tayin ettiği örnekten uzaklaşılması, ibadet ve ahlak ölçütlerinin ilahî olmaktan çıkarak beşerî mahiyet arz etmesine ve başkalaşmasına sebep olmaktadır.

Allah, bizleri son ve en güzel örnek olan Hz. Muhammed (sav)'in rehberliğinden, örnekliğinden ve yolundan ayırmasın…