Önsöz: Bu yazı İlmihal bilgisinin yeterli olduğunu değil, gerekli ve bir toplumun kolektif bilincinin teminatı olduğunu savunmaktadır.

Necip Fazıl, bir dizesinde: “Bir hayata çattık ki hayata kurmuş pusu” der. Üstat seksenler sonrası teknolojik ve sanal gelişmeyi görseydi kim bilir durumu nasıl ifade ederdi. Hayatın hayata pusu kurduğu bir çağda, Nuh’un gemisini tanımak çok zor olsa gerektir. Hele İslam ümmetinin kolektif bilincinden uzak, bireysel, özgürlükçü yaklaşımlar durumu daha da karışık hale getirmekten öteye geçmeyecektir. Aslında olay basittir, topluma kolektif bilinç veren sahih bir din anlayışı, doğru bir ilmihal bilgisi toplumu birçok saldırıdan muhafaza etmek için yeterli olacaktır.

Bilinç kavramı üzerinden tezgâhlanan yaklaşımlar çoğu zaman insana parmak ısırtır türden. Örneğin Allah’ı zikretmek deyince “Allah’ın zikre ihtiyacı mı var ki?” diyen Müslüman (?) bir bilinç düzeyini anlamak imkânsızdır. Ayrıca kendi salt mantığına uymayan her şeyi mahkûm etmeyi görev sayan bir bilinç düzeyinin aslında kolektif bilinçten mahrum, liberal, hiçbir din ve geleneğe sığmayacak derecede benmerkezci (egosantrik) olduğunu söylemek, yanlış olmazsa gerektir. Bu açıdan bakıldığında toplumun kolektif bilincinin oluşması için İslam geleneğinin topluma önerisi “İlmihal” olmuştur.

Kanaatim odur ki, ancak hikmetten uzak bir bilinç düzeyi İlm-i hali küçümser

İlmihal, Gazzali’nin ilmi; avam ve havas ilmi olarak nitelemesinde de bir mantığa işaret eder. Bu mantık, ilmin bir kısmının halktan saklanması değildir. Bu mantık, halkın ilgilenmediği konuların halka zorla dikte ettirilmesine kaşı çıkmaktır. Bu mantık, Hz. Peygamber’de “İnsanlara akılları nisbetinde hitap ediniz”,  hadisnin; Mevlana’da “sizin ilminiz karşınızdakinin anlayışı kadardır” sözünün, İslam medeniyetindeki karşılığıdır. Tabii halk derken, kesinlikle anlayışı kıt bir kitle kast edilmez. Aksine kendine lazım olduğu kadarıyla dini bilgiye rağbet eden, fazlasını ulemaya bırakan, kesinlikle ukela olmayan bir anlayış düzeyi kast edilir. İslam medeniyetinde İlmihal mantığı, şekli ya da zihniyeti, ilmin tüm topluma lazım olduğu kadarıyla yansıması olmuştur. Bu açıdan ilmihal seviyesindeki bilgi büyük önem taşımaktadır.

İlmihalde varsa, yanlışlar lokal olarak değerlendirilmeli, ilmihalin tamamen dışlanmasına yol açmamalıdır. İlm-i halin hikmeti ve onun toplumun marifetine katkısı asla küçümsenmemelidir.

İslam’ın önerdiği din; ne sadece mutasavvıfların önerdiği gibi ilmi ledundur, ne Ehl-i hadis ve Selefî mantığın önerdiği gibi sünnetle bid’at arasına sıkışmış bir mantıktır, ne bilgi kaynağı belli olmayan batınî aşırılıktır, ne zahirle hükmeden tefrittir ne de modernist mantığın önerdiği rasyonel mantığa teslim olmuş silinmişliktir. İslam dini; ucu bucağı, bilgi kaynağı belli olmayan bir mantalitenin topluma dayatılmasını kabullenmez. Onun için talepleri belli, sınırları insanî olanın ötesine çıkmayan, sömürüye kapalı, kolektif bir bilinçle şekillenen din, hem toplumu sömürüden muhafaza edecek hem de ortak bir bilincin oluşmasına vesile olacaktır. Bu açıdan ilmihal önemlidir.

İlmihal mezheptir, pratiktir, bir ümmetin kolektif bilincidir, üzerinde birleşilen ortak değerdir. İlmihal; İslam medeniyetinin, imbikten süzülmüş, damıtılmış, yenmeye hazır, topluma uygun, pratik değeri olan halidir. Toplum, kolektif bilinçle dinini muhafaza eder. Bireysel bilincin kolektif bilincin üstünde tutulduğu liberal bir toplumda, anarşinin kol gezeceği, dinin bile anarşistleşeceği ehl-i ilimce malum olmalıdır.

Tüm bu öneriler, kesinlikle ilim adamlarının ilmihal seviyesinde bir ilme sahip olmaları gerektiği önerisi değildir. Aksine, bizce ilim adamlarının ilmihal seviyesinin çok üstünde olmaları gerekmektedir ki ilmihal seviyesini anlayıp takdir edebilsinler. Çünkü, ilmin ilk seviyesi veya Müslüman olmanın ilk seviyesi ilmihal bilgisine sahip olmaktır. Geçmiş âlimlerimizin “her yıl Haleb-i Sağir okumayanın namazı makbul değildir” demelerinin sırrı bu olsa gerektir. Yani bir Müslüman ibadetlerinin sıhhatinden bigâne olacak kadar asgari dini bilgiden uzak olmamalıdır. Müslüman, ibadetlerinin asgari bilgisine sahip olurken, aynı zamanda bir hassasiyeti de deklare etmiş, ümmetin bir parçası olduğunu kabul etmiştir.

Yani başta da ifade ettiğimiz gibi ilmihal olmadan ilim hallolmaz. İlmihal bilmek, ilm-i hali bilmek için önemlidir. Bunları söylerken kastımız hem İlmihal hem de ilm-i haldir.