İnsan, kemiyet/nicelik ve keyfiyet/nitelik sahibi bir varlıktır. Kemiyet, insanın kişi olarak varlığını; keyfiyet ise insan olma kalitesini gösterir.

Kemiyet fıtrî, keyfiyet ise kesbîdir. Yani kemiyetin yaratılışla ilgili bir durum olmasına karşın keyfiyet, insanın cüz'î iradesi ile tercih edebileceği müsbet veya menfi vasıfları ifade eder. İnsanları birbirinden farklı kılan da keyfiyetleridir. 

Keyfiyet bakımından üç çeşit insan vardır derler:

• İnsan-ı câhil
• İnsan-ı zâlim
• İnsan-ı kâmil

İnsan-ı câhil: Hakikatten bîhaberdir. Dahası, bîhaber oluşundan da bîhaberdir. Statükocudur. Gelişime isteksiz, değişime kapalıdır.
Acizdir. Onun adına başkaları düşünür, başkaları karar verir. O sadece kendisine biçilen rolün oyuncusudur. Fikrî anlamda hiçliğinin ızdırabından ötürü müstekbirlere sorgusuz teslimiyette temelli bulur. Varlığını bu şekilde kanıtlamak ister.
Taaasubî ilişkileri sebebiyle fıtrî kimliğinden uzaklaşır ve süflî aidiyetler peşinde koşar. İzzeti ve şerefi Allah'ın yanında değil kudretli muhterislerin yanında arar. 

İnsan-ı zâlim: Bencil, kaba, katı kalpli, faydacı despot ve müstekbirdir. Adalet duygusundan ve hesap verme şuurundan yoksundur. Dünya hayatını nihaî hayat görür. Yaptığının yanına kâr kalacağını zanneder.
Cahillerin efendisi, ihtiraslarının kölesidir. Cehaletten beslenir. Cahillerin zaaflarını kullanarak dünyevî makam, mevki, servet, imkan ve itibar devşirir. Devşirdiği servetinin kendisini ölümsüz kılacağını zanneder.
Beşeri ilişkilerinde insan odaklı değil imkân odaklıdır. İmkânı varsa adalet, hakkaniyet ve insaniyet ilkeri onun zulmüne mani olamaz. 

İnsan-ı kâmil: Basiret sahibidir. Engin görüşlüdür. Kendini, haddini ve Rabb'ini bilir. Bir tek nefsinin efendisi ve yalnız Rabbinin kuludur.
İstikamet sahibidir. Sadakat ehlidir. Sözü senet, ölçüsü adalettir. İzzeti ve şerefi Allah'ın yanında bulmuştur. 
Hor görmez, hoş görür. Zâlime değil zulme, câhile değil cehle hasımdır. Zulmet ve cehaleti ortadan kaldıracak azmin kendisinde, nusret ve inayetin Rabbinde olduğunu bilir.
Durmaz, susmaz usanmaz. Hakkı-hakikati haykırır. Batılı yıkmak, cehaleti yok etmek ve zulme mani olmak için var gücüyle çalışır. Nefsinden başlayarak erişebildiği yere kadar eliyle, diliyle ve hiç değilse kalbiyle etki eder. Arındırır, aydınlatır çevresini..

Çünkü insanın, Allah'ın yeryüzünde kendi ahkamını icra ve yeryüzünü imarla mükellef kıldığı halifesi olduğuna inanır. Ki, insan bu sebeple "eşref-i mahlukât"tır.

Hulâsa; şekil ve nicelik bakımından muntazam ve muazzam bir tabiata sahiptir insan. Kur'an'da, insanın en güzel kıvamda yaratıldığı ifade edilir ki, bu bir nicelik/kemiyet vurgusudur.

Fakat insan, yaratılışı gereği mükemmel olmasına rağmen çoğu kez bu kemâlinin farkında değildir. İnsanın, bu fıtrî kıvamın farkına varması ve bu doğrultuda bir hayat sürmesi için önce kendini tanıması gerekir. 

Çünkü nicelik bakımından insan görünüşlü olmakla eşref-i mahlûkât olarak insan olmak başka şeydir. Bu anlamda insan olmak, nicelik (kemiyet) değil nitelik (keyfiyet) meselesidir. O halde insan, kesbî keyfiyetini de fıtrî kemiyeti gibi bir kıvama/kemâle erdirmesi için gerçek kimliğiyle buluşmalıdır. Bunu da ancak, insanı kâmil yapmak üzere gönderilen ve kemâle ermiş bir nizam olan İslam temin eder.

İslam dışında bir nizam mı var insanı tanıyan ve insaniyeti önceleyen?

Zira İslam nazarında eşref-i mahlukât olan insan özdür, öznedir, asıldır... Cehalet de zulmet de arızîdir.  

Kemâlat insan için visâldir. Asılı yok etmeden visâle ermek için hikmetle mücadele ve cehdle mücahede gerekir. Yoksa zulüm cehaleti besler, cehalet zulmeti büyütür ve kaybeden insaniyet olur.

Allah, bizleri, hakkı hak bilerek yeryüzünde adaletin müessisi insân-ı kâmil olanlardan eylesin.