Baba hayatta iken oğlu veya kızı ölürse, ölenin çocuklarının dedelerinden kalacak mirastaki durumları nasıldır?

Halk arasında kullanılan “dede yetimi” terimi, İslam Miras Hukukuna göre; ölenin çocuklarıyla birlikte kendisinden önce ölmüş diğer çocuklarının oğlu veya kızını yani ölenin torununu ifade için kullanılır. İslam miras hukukunda “yakın olan akrabanın uzak akrabayı hacbetmesi (engellemesi)” kaidesine dayalı olarak ölenin çocukları varken torunları mirasçı olamazlar (Mevsılî, el-İhtiyâr, Beyrut 1999, V, 558-559; Cürcânî; Şerhu’s-sirâciyye, Beyrut 1990, 105-110).

Ancak bazı İslam hukukçuları babaları, dedeleri hayatta iken vefat etmiş çocukların mağdur edilmemesi gerektiği üzerinde durarak bu durumdaki toruna dedenin vasiyetini gerekli görmüşlerdir. Buna göre dede, vefat etmiş evladının mirastaki payı kadar miktarı veya tüm malın üçte birini geçmeyecek bir miktarı torunları için vasiyet etmelidir. Dâvûd-u Zâhirî, Mesrûk, Katâde, Tâvûs, ve Taberî’den nakledildiğine göre, mirasçı olmayan yakın akrabaya vasiyet vaciptir (İbn Kudâme, Muğnî, VI, 445).

Bazı son dönem âlimleri, miras ayetlerinden önce gelen ve fakihlerin büyük bir kısmı tarafından mensuh kabul edilen, “Sizden birinize ölüm gelip çattığı zaman, eğer geride bir hayır (mal) bırakmışsa, anaya, babaya ve yakın akrabaya meşru bir tarzda vasiyette bulunması -Allah’a karşı gelmekten sakınanlar üzerinde bir hak olarak- size farz kılındı.” (Bakara, 2/180) ayetinden yola çıkarak bu vasiyeti vacip bir vasiyet olarak kabul etmişlerdir. Bu âlimler, dedenin böyle bir vasiyet yapmadan ölmesi halinde, vasiyet etmiş gibi kabul edileceğini söylemişlerdir (Muhammed Ebû Zehra, Şerhu Kânûni’l-Vasiyye, Kahire, 198-200). Ayrıca Kur’an-ı Kerim varislere, miras dağıtılırken varis olmayan kimselere miras olarak kalan maldan bir şeyler vermelerini tavsiye etmesi de (Nisa, 4/8) bu yaklaşımı desteklemektedir.