Rehberimiz Kur'an-ı Kerim, bizzat ötelerin bilgisi olmasının yanısıra, bilgiye çokça vurgu yapması bakımından da câlib-i dikkattir. Sadece ilk nazil olan şu iki ayet bile bu iki unsuru bir arada ihtiva etmektedir: "Yaratan Rabbinin adıyla oku! O, insanı “alak”dan yarattı." (Alak, 1-2) Bu ayetlerde Allah, hem bilgiye vurgu yapar hem de varoluşuyla ilgili bilgiler verir insana... 

Allah, Kur'an'ın daha birçok ayetinde insanı ilme teşvik eder. Öğrenmeye, anlamaya, düşünmeye ve akletmeye yöneltir muhataplarını.. "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" diyerek bilginin insana kattığı değeri tartışmaya kapatır..

Fakat bilgi ve bilginlik, asla nihaî bir hedef olarak görülmez. Özellikle Kur'an bilgisine sahip olmakla birlikte, söz olan vahyin ötesinin aranması telkin edilir. Anlamak için kalbin ve aklın etkinliği murad edilir.

"Onlar bu sözü (Kur’an’ı) hiç düşünmüyorlar (incelemiyorlar) mı?..." (Müminun, 23/68)

“Peki, bunlar, Kuran’ın anlamını inceden inceye düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpler üzerinde o kalplerin kilitleri mi var?” (Muhammed, 47/24)

Zira "Bunlar, hikmet dolu Kitab’ın; iyilik yapanlara bir hidayet ve rahmet olarak indirilmiş âyetleridir." (Lokman, 31/2-3)

Kur'an'da "hikmet" olarak ifade bulan bilgelik, özetle “işleri en doğru ve en uygun biçimde yapmak; eşyada gizli ilâhî sırlar ve gayeler; salih amele dönüşen faydalı ilim; insandaki akıl kuvvesinin istikamet üzere ve aşırılıklardan uzak olma mertebesi” gibi anlamları ihtiva etmektedir. ("Hikmet", DİA; Fahreddin er-Râzî; Kurtubî)

Bunlar içerisinde en yaygını "sır, gaye, fayda" manasıdır. "Bu işin hikmeti nedir?" denildiği zaman, "Bundan maksat nedir? Bilemediğimiz ne gibi gizli sırlar taşıyor?" manası akla gelir. O hâlde, bir iş yapılacak ve ondan bir fayda hâsıl olacaktır ki hikmet/bilgelik tahakkuk etsin.

İslâm bilginleri, yalnız başına bilgiyi, hikmet olarak görmezler. Bilgi ile amel edilmesini, bu bilginin uygulama sahasına konulmasını ve faydalı sonuçlar vermesini şart koşarlar ("Hikmet", DİA). Dolayısıyla bilgelik, bilginlikten öte bir anlam taşır. Bilgelik, faydalı bilginin eyleme dönüştürülmesidir.

Bilgelik, akla ve tabiata uygun davranmak, kendini tanımak ve tutkulara kapılmamaktır. Bilgelik, aynı zamanda ahlaklılığı ve örnek insanlığı da içerir. (Felsefeye Giriş)

Cuma Suresi'nin 2. Ayetinde "peygamberin, kitabı (bilgiyi) ve hikmeti (bilgeliği) öğreten olarak gönderilmesine" vurgu yapılır. Bir bakıma peygamber, insanlara bilgiyi öğreten ve ondan nasıl istifade edileceğini de uygulamalı olarak gösteren örnek şahsiyettir.

Kur'an, kuru bir bilgi ile yetinmenin trajedisine de şöyle işaret eder:

"Tevrat’la yükümlü tutulup da onunla amel etmeyenlerin durumu, ciltlerle kitap taşıyan eşeğin durumu gibidir. Allah’ın âyetlerini inkâr eden topluluğun hâli ne kötüdür! Allah, zalimler topluluğunu hidayete erdirmez." (Cuma Süresi, 5)

Bu ayette teşbihe mevzu olan eşeklik, taşıdığı yükün nimetinden istifade etmeksizin (yüklendiği sorumluluğun) eziyetini çekmeyi sembolize eder. Anlaşılan şu ki, bilgelik ile bilginin hamallığı (eşeklik) arasında ince bir çizgi yer alır. Bu çizgi aynı zamanda mümini kafirden, âdili zalimden ayıran bir çizgidir. İnsanı, eşeğin hamallığından kurtarıp bilgelik kazandıran şey, ilmiyle âmil olmasıdır. Zira bilgi, bilge insan için erdemli bir hayat yaşamanın aracıdır. Yoksa hayata aksetmeyen "bilgi"nin bilgini olmanın ne kıymeti var.

Şimdi yukarıdaki ayetin dikkat çektiği noktaya tekrar dönüp soralım: Tevratı yüklenenler neden "kitap yüklü eşeğe" benzetilmektedir? 

Yahudi(âlim)ler, Tevrat'ı okuyup vüs'atlerince anladığı halde Tevrat'taki hükümlerin uygulanması konusunda yavan ve yabanîydiler. Kendilerine sorsan onlar, Allah'ın seçkin kulları ve cennetlik müminlerdi. Üstelik dine inançları tam ve dinin gerekliliğine kanaatleri kesindi. Fakat iş uygulamaya gelince peygamberlerce kendilerine bildirilen dine göre değil, kendi görece din anlayışlarına ram olmuşlardı. Onlar, Hz. Musa'nın tebliğ ve temsil ettiği İslam'a değil, arzu ve ihtirasları doğrultusunda bir hayata tutunmuşlardı. Onlar, ellerindeki ilahî kitabın hakikatini bildikleri halde hak yol üzere değillerdi. Ayette de ifade edildiği gibi, yaşantılarıyla Allah'ın ayetlerini yalanlar bir haldeydiler. Bildiklerinde ve inandıklarında hasbî değil, hesabî davranıyorlardı. Kitabın bilgisinden ve barındırdığı hikmetten faydalanmak yerine; onu, dünyevî çıkarları için kullanışlı bir enstrüman haline dönüştürmüşlerdi.  Oysa ilahî kitabın bilgini olmak, bilgelik gerektirmektirir. İşte bu hallerinden ötürü Allah, onları, böylesine olumsuz bir teşbihe müstehak görür. Böyle kimseler adeta kitap yüklü eşeklerdir.

Yahudilerin bu hallerinin Kur'an'da yer alması ve birçok kez vurgulanmasının hikmeti ise, benzer bir hataya karşı biz müminleri korumak olsa gerek. Kur'an'a inanıp onu rehber kabul ettiği halde Kur'an ahlâkından yoksun olmak ve ahkâmını göz ardı etmek, mümin için ne talihsiz bir durumdur! Münazara ve münakaşa aracı olarak yoğun bir şekilde gündemini meşgul ettiği halde gündelik hayatında karşılığı olmayan Kur'an bilgisi, mümin için ne ağır bir yüktür!  Amelden yoksun bilginlik, Tevratı yüklenenlere kâr etmedi ki Kur'anı yüklenenlere kâr etsin!

Hülâsa;
İnsanı kurtaracak olan, bilgisi değildir. İnsanı kurtaracak olan Allah'ın rahmetini celbedecek amelidir. Yani ilmini amele dönüştürmesidir. Mücerret bilginlikten müşahhas bilgeliğe terfi etmesidir.

O halde, böylesine kötü bir teşbihe maruz kalmamak için, Kur'an'ın ilmine vâkıf, ahlâkını hâmil ve ahkâmıyla âmil olmak zorundayız.

Allah, bizleri, eşyanın hakikatini idrak edenlerden eylesin. Faydasız ilimden ve ilimsiz faydadan sakınanlardan eylesin.