Sünnet-i nebevî'nin en temel kaynağının vahy-i metlûv (Kur'an) olduğunu önceki yazımızda ifade etmiştik. Daha en başında hadis-i şeriflerin de sünnetin temel kaynaklarından biri olduğunu söyleyebiliriz. Bunun delili de bizzat Kur'an-ı Kerim’dir. Hem Hz. Peygambere uyma sorumluluğu yükleyen, hem de Hz. Peygamberin dinî alanda kendi arzusundan konuşamayacağını ifade eden ayetler, hadis-i şeriflerin kaynak değerini -tartışmaya mahal bırakmaksızın- açıkça ortaya koymaktadır.

O ayetlerden bazılarının meali şöyledir:

"De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyunuz ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın!”[1]

“(Ey Muhammed!) De ki: “Ey insanlar! Şüphesiz ben, yer ve göklerin hükümranlığı kendisine ait olan Allah’ın hepinize gönderdiği peygamberiyim. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, diriltir ve öldürür. O hâlde, Allah’a ve O’nun sözlerine inanan Resûlüne, o ümmî peygambere iman edin ve ona uyun ki doğru yolu bulasınız.”[2]

“Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgeçin. Allah’a karşı gelmekten sakının.”[3] Her ne kadar bu ayet ganimetlerle alakalı bir durumu tespit ediyor olsa da dini alanda Hz. Peygambere inisiyatif bırakması bakımından kayda değerdir.

Bütün bu ayetler, peygambersiz bir ilahî din olamayacağının ve Hz. Peygamberin sadece bir haberci olmaktan öte rehber,  örnek ve önder olduğunun en açık ifadesidir. Durum böyle olunca Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerinin de ilahî kaynaklı olması gayet tabî bir durum olacaktır.

Kaldı ki; Hz. Peygamberin, Kur'an-ı Kerim dışında da vahiy aldığını bildiren (veya işaret eden) birçok ayet vardır. 

Mesela; "O, kendi hevâsından konuşmaz. (Onun konuştukları) ancak Allah'ın vahyettiğidir."[4] ayeti, Hz. Peygamberin din (İslâm) adına söylediği (ve hatta yaptığı) şeylerin de vahiy kaynaklı olduğunu göstermektedir.

Ayrıca Tahrim Suresindeki, Hz. Peygamberin eşleriyle alakalı yaşadığı bir durumu anlatan şu ayet, Hz. Peygamberin vahy-i metlûv (Kur'an) dışında da vahiy aldığını çok net bir şekilde ortaya koymaktadır:

"Hani peygamber eşlerinden birine, gizli bir söz söylemişti. Fakat eşi o sözü (başkasına) haber verip Allah da bunu peygambere bildirince, peygamber bunun bir kısmını bildirmiş, bir kısmından da vazgeçmişti. Peygamber, bunu ona (sırrı açıklayan eşine) haber verince o, “Bunu sana kim bildirdi?” dedi. Peygamber, “Bunu bana, hakkıyla bilen ve hakkıyla haberdar olan Allah haber verdi” dedi."[5]

Bu ayette bahsedilen ve Allah'ın bildirdiği ifade edilen sözkonusu bilgi Kur'an'da yer almadığına göre Hz. Peygamber o bilgiyi nereden ve nasıl almıştır? Bu soru cevabını da mündemiçtir. Sadece bu ayet bile Hz. Peygamberin vahy-i gayr-i metlûvun da muhatabı olduğunu ortaya koymaya yeter. Yani Kur'an dışında da vahiy aldığının açık bir delilidir.

Ayrıca, "Hatırlayın ki, Allah size iki taifeden birinin sizin olduğunu vaat ediyordu. Siz de kuvvetsiz olanın sizin olmasını istiyordunuz.”[6] ayetinde belirtilen vaat, önceden Müslümanlara verilmiş ama ne olduğu ayette bildirilmemiştir. Bu da başka bir vahiyle haber verildiğinin delilidir.

Yine birçok ayette Allah’ın, Hz. Peygambere “kitab ve hikmet” verdiği ve Hz. Peygamberin de ümmetine "kitab ve hikmet" öğrettiği ifade edilmiştir.

"Nitekim kendi aranızdan, size âyetlerimizi okuyan, sizi her kötülükten arındıran, size kitap ve hikmeti öğreten, ayrıca bilmediklerinizi de öğreten bir peygamber gönderdik."[7]

Kendi içinizden size ayetlerimizi okuyan, sizi kötülüklerden arındıran, size “kitabı ve hikmeti” öğretip, bilmediklerinizi öğreten,[8] Allah’ın kendisine ”kitabı ve hikmeti” bildirdiği,[9] ifade edilen ayetlerde, Hz. Peygamber (sav)’e kitab ile beraber bir de hikmetin verildiği anlaşılıyor.

Bu ayetlerde geçen "kitab"ın, Kur'an-ı Kerim; "hikmet"'in ise, sünnet-i nebevînin diğer ayağı olan hadis-i şerifler (vahy-i gayr-i matlûv) olduğu rivayet edilmiştir.[10] Kitap ve hikmet kelimeleri bütün bu ayetlerde "atıf vavı"yla gelmektedir. Atıf, ma’tufa hem benzerlik hem de muğayeretlik manasını taşımaktadır. Bu itibarla, "kitab"tan kasıt Kur’an-ı Kerim olduğuna göre "hikmet"in başka bir şey olması gerekir. Bunun da sünnet olma ihtimali her şeyden önce gelir. Atıf (hikmet) ile ma’tufun (kitab'ın) benzerlik noktası ise ikisinin de Allah’ın bildirmesiyle olmasıdır ki, ikisinin de kaynağı vahiydir.

Bu yorumu destekleyen hadis-i şerifler de mevcuttur. Onlardan biri, Hz. Peygamber (sav)'in, "Şunu iyi biliniz ki bana Kur'an-ı Kerim ile birlikte onun bir benzeri de verilmiştir. Dikkatli olun koltuğuna kurulan tok bir adamın size: 'Sadece şu Kur'an lazımdır, onda bulduğunuz helali helal, haramı da haram kabul ediniz yeter.' diyeceği günler yakındır..."[11] sözüdür. Bu hadis, Kur'an ayetleri dışındaki bazı açıklamalarının da vahiy kaynaklı olduğunu açıkça ifade etmektedir. Ki, buna da vahy-i gayr-i metlûv (Kur'an dışındaki vahiy) denilmektedir.

......
Ancak, mahiyet bakımından eşdeğer olmakla birlikte sünnet-i nebevî'ye kaynak olması bakımından Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şerifler arasında bir ince ayrım olduğunu da gözardı etmemek gerekir. O ayrım da şudur: Ehl-i sünnet âlimlerince Kur'an'ın mevsûkiyeti tartışmasız kabul edilirken hadis-i şerifler, aynı derecede bir mavsûkiyeti haiz değildir.

Zira Kur'an, indiği anda ezberlenip yazılmış olmasına karşın hadis-i şerifler, ilk dönemde büyük oranda sözlü olarak nakledilmiş ve hadislerin yazılı olarak tedvini ancak hicrî 3. asırda gerçekleştirilebilmiştir. 

Hadisler tedvin edilirken üzerinde hassasiyetle durulan husus, daha çok bu sözlerin Hz. Peygambere ait olup olmadığının tespiti olmuştur. Bu sebeple metnin muhtevasından ziyade sened ve rical (ravilerin) tenkidi üzerinde daha fazla titizlik gösterilmiştir. Hadislerin sahih, hasen, zayıf, meşhur, aziz, garip, ahad gibi sıhhat tasnifleri de bununla (senetle) alakalı bir durumdur.

Bu çerçevede muhaddislerce ciddi bir usul ilmi (hadis usulü) geliştirilmiştir ki, İslâmî ilimler arasında hadis usulü, ilim ehlinde hayranlık uyandıracak bir mahiyete ve zarafete sahiptir. Ancak, muhaddislerin rivayet zinciri (sened) konusunda gösterdikleri bu hassasiyeti, metnin Kur'an'a uygunluğu konusunda gösterdiklerini söylemek zor. Fakat yine de bu durum hadislerin sünnet-i nebevîye kaynak olmasına engel teşkil etmez ve etmemelidir.

Neticede, sünnet-i nebevî'nin kaynağı olması bakımından hadisler de Kur'an vahyi ile eşdeğer görülebilirse de hadislerin hayata ve ahkâmına delaletleri ve manevî sıhhatleri bakımından Kur'an'a arz edilmeleri daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Böyle yapmak yerine hadisleri yok saymak veya Kur’an ile çelişmesi pahasına Kur'an'a öncelemek ise tam bir aymazlıktır. Çünkü Kur’an bize ne yapılması gerektiğini söylerken; Hz. Peygamber, (söz, fiil ve takrirleriyle) o şeyin nasıl yapılacağını göstermiştir. Gösterileni görmek için ise, önce göstereni görmek (görebilecek bir yerde durmak) gerekir.

İslam'ı bihakkın yaşamak, Hz. Peygambere uymakla mümkündür. Hz. Peygambere uymaktan maksat onun sünnetine (yoluna) uymaktır. Onun sünnetini keşf ve fethetmenin yolu da Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şerifleri, bir bütünün parçaları olarak kabul ederek anlamaktan geçer. Zira Kur'an’ın evrensel mesajına ulaşabilmek, ancak Hz. Peygamberin ilahî talimatları nasıl uyguladığının idraki ile mümkün olacaktır.